Bấy lâu, không chỉ trong giới KTS mà ngay cả ở phổ thông ngành nghề kỹ thuật thị trấn hội khác thường có kiếm được xét: Ngôn ngữ lý luận phê bình kiến trúc bây chừ sao yếu đuối quá!
Câu chuyện này có vẻ rất nghịch lý trước sự sản xuất đầy sôi động của xã hội, của giai đoạn thị trấn hóa và của kiến trúc đất nước trong thời kỳ thay đổi, mở cửa và hội nhập quốc tế. Và cho nên, hơn lúc nào hết, công tác lý luận, phê bình kiến trúc rất cần được các ngành, các cấp và hội nghề nghiệp vồ cập, để mắt từ trong trường huấn luyện tới thực tiễn cuộc sống.
Tòa nhà Bưu điện Bờ Hồ của tác giả KTS Nguyễn Kim thu được đa dạng ý kiến phê bình trước đây.
1. Lâu nay, không chỉ trong giới KTS, mà ngay cả ở nhiều ngành nghề khoa học thị trấn hội khác, thường có kiếm được xét: ngôn ngữ lý luận phê bình kiến trúc hiện thời sao yếu ớt quá! Yếu tố này cũng đã được khẳng định qua báo cáo chính trị của các kỳ Đại hội VIII, IX của Hội KTS vietnam. Và nó cũng được chính những người khiến công tác lý luận kiến trúc trong giới kiến trúc ca cẩm tại đa dạng cuộc hội thảo lớn, nhỏ dại công ty tại các trường Đại học Kiến trúc, các Viện Phân tích, Bộ Xây dựng, Hội KTS vietnam.
Tại sao lại như vậy? Câu chuyện này có vẻ rất nghịch lý trước sự phát hành đầy tấp nập của xã hội, của giai đoạn thành phố hóa và của kiến trúc tổ quốc trong thời kỳ thay đổi, mở cửa và hội nhập quốc tế. Thực ra, lý luận phê bình kiến trúc cũng trải qua tất cả thời kỳ thăng trầm khác biệt. Có lúc mạnh mẽ, kịp thời, có lúc loáng thoáng, vắng bóng, và cả run sợ trong định hướng, trong tiếp cận với những chuyển đổi phức tạp của kiến trúc tân tiến.
Ngay trong khoảng năm 1983, Hội KTS vietnam đã từng tổ chức vài cuộc tọa đàm về phê bình kiến trúc do cố GS. KTS Ngô Huy Quỳnh, Tổng biên tập Tin báo Kiến trúc chủ trì như các nhà cửa phục hồi cải tạo Nhà ga tuyến phố sắt Hà Nội (Chủ trì thiết kế KTS Hoàng Nghĩa Sang); Bưu điện Bờ Hồ (Chủ trì thiết kế: KTS Nguyễn Kim), Chiêu đãi sở Chính phủ ở số 2 Lê Thạch (Chủ trì kiến tạo: KTS Diêu Công Tuấn). Các ý kiến phân tách, bình chọn thắng lợi và hạn nhạo báng của thành quả được đưa ra rất khách quan, thực lòng trên cơ sở vật chất lý luận kiến trúc và thực tại sử dụng của các đại biểu tham dự là công ty căn bản, tác giả, KTS và tổ chức trực tiếp quản lý sử dụng nhà cửa, đã được chính tác giả bài tham luận này, khi ấy là Ủy viên Ban Biên tập, biên chép toàn vẹn và phản ánh qua các bài viết đăng phổ thông kỳ trên Báo chí chuyên lĩnh vực thời đó.
Nhà cao tầng xen cấy trong nội đô cần được phân tích, bình chọn trong lý luận phê bình kiến trúc.
Bước vào thời kỳ đổi mới, trong khoảng thập niên 90 của thế kỷ trước, cùng với sự xây dựng thương hiệu của Viện Nghiên cứu Kiến trúc (và Tiêu chẩn hóa?!) công việc lý luận phê bình kiến trúc mới đích thực khởi sắc, phù hợp với bầu không khí dân chủ khá linh động của giới văn chương nghệ thuật. Khởi đầu (tôi không nhân thức có đúng mực không?!) là cuộc tranh cãi gay gắt tốn khá rộng rãi giấy mực của giới truyền thông do Hội KTS Việt Nam chủ xướng, nhằm “bảo kê sự tồn tại” tòa tháp “Nhà trăm mái” của KTS Lữ Trúc Phương trên phố Đinh Tiên Hoàng, ngay cạnh Đồi Cù (TP Đà Lạt). Đây là công trình sáng tác theo môn phái biểu lộ của Antonio Gaudi, với xu hướng “tự nhiên hóa kiến trúc”, đang bị chính quyền tỉnh giấc Lâm Đồng bắt phá bỏ, bởi theo họ, đó là thứ “kiến trúc kỳ dị, điên rồ và không bình an”. Do rộng rãi quan điểm không giống nhau lúc bấy giờ nên kiến nghị giữ lại, không phá bỏ công trình trên của Hội gửi các công ty công dụng trong lĩnh vực xây dựng không được chấp nhận. Và sau cùng, tháng 10/1992, với nguyên do “không bảo đảm bình an và vi phạm pháp luật xây dựng”, tác phẩm kiến trúc “Nhà trăm mái” bị toá bỏ hoàn toàn, sau nhì năm sống sót. Nhiều năm sau sự kiện “Nhà trăm mái”, trong các cuộc hội thảo về lý luận phê bình kiến trúc, người ta vẫn chưa thôi nuối tiếc nuối cho số phận hẩm hiu của công trình kiến trúc lạ mắt này. Rồi chuyện phản đối dự án “Thủy cung Thăng Long” ở Hồ Tây làm cho xốn xang dư luận, Ban Bí thơ Trung ương Đảng và Thủ tướng Chính phủ phải tham gia cuộc. Chúng ta cũng đã từng khỏe khoắn phê phán xu hướng kiến trúc “chóp”, kiến trúc nhại cũ kĩ, nhại “kiến trúc cổ truyền Pháp” vốn xuất hiện tràn lan ở các đô thị và cả ở vùng quê như một thứ bệnh dịch.…
Tiếng nói phê bình rất đáng trân trọng đã được giới KTS vn và phố hội ủng hộ, có tác dụng làm cho hạn nhạo báng phần nào kiến trúc “rác” ở thành phố, trong đó có cả một vài công trình, hội sở công ty công quyền, làm cho kiến trúc trong sáng hơn, tân tiến hơn, giản dị hơn, gần dân hơn. Và cũng qua đó ảnh hưởng phần nào tới tư duy thẩm mỹ của chính quyền và các nhà điều hành xây đắp. Hay gần đây, ngôn ngữ phê bình, phản biện cũng đã có hiệu ứng hăng hái trước thiên hướng xây dựng các Trọng điểm hành chính quá hoành tráng, đồ sộ, khoa trương ở một số địa phương, gây lãng phí tiền bạc của Nhà nước, của quần chúng, khiến cho lệch lạc chủ trương canh tân hành chính của Chính phủ.
Tuy nhiên, chừng mực ấy vẫn chưa thể đủ! Chúng ta chẳng thể không đặt nghi vấn, vì sao trước thực tế sôi động của đời sống kiến trúc bây giờ, cũng như những biến đổi phức tạp của khí hậu đã và đang bắt nạt dọa sự vững bền của môi trường sống, tiếng nói của lý luận phê bình đột nhiên trở thành yếu đuối, mờ nhạt, đôi lúc bị phường hội quên béng đến vậy. Mặc dù chúng ta có không ít các đơn vị, tổ chức phân tích như Viện Kiến trúc Đất nước, các Trọng tâm tìm hiểu, các trường Đại học Kiến trúc của Bộ Xây đắp; hay Hội đồng Kiến trúc, Ban Lý luận phê bình kiến trúc, Viện Kiến trúc của Hội KTS vietnam… cùng với các Báo chí chuyên ngành lúc nào cũng ngỏ cửa, sẵn sàng đăng vận chuyển các phân tích, bài viết về lý luận, phê bình như Tạp chí Kiến trúc, Kiến trúc vietnam, Kiến trúc và Đời sống, Kiến trúc Nhà đẹp... Đây là vấn đề rất đáng nghĩ suy!
Khu nhà ở phố hội Đặng Xá (Gia Lâm, Hà Nội) - một mô hình nhà đất mới cần sự vào cuộc của tìm hiểu lý luận phê bình để có những đánh giá tổng kết mang tầm Đất nước.
Phải chăng, cách làm cho lý luận phê bình của chúng ta bấy lâu có yếu tố, lờ lững đổi mới về tư duy, xơ cứng về phép tắc luận, cách biệt thực tại, hay vì những gian khổ khác mà không nhân thể nói ra, kể cả chuyện “cơm áo gạo tiền” của người làm công tác này... hay, đã tới lúc cần mời gọi sự tham gia tham gia lĩnh vực này của các KTS đang mải miết hành nghề, đừng quá coi lý luận phê bình kiến trúc là một phạm trù khác lạ, thanh lịch chỉ dành cho các vị mũ cao áo dài? Cũng đừng biến nó thành một tháp ngà, một thánh tuyến đường, mà ngồi ở đó chỉ là các GS.TS, các nhà phân tích uyên bác bỏ, thông suốt tiếng nước ngoài, cần cù ngày đêm đọc và viết, và rất run sợ, kiệm lời mỗi khi phải đưa ra danh sách kiến trúc Việt Nam hôm nay là kiến trúc gì, hiện đại hay quốc tế, hay là sự hỗn tạp của các loại “rác kiến trúc” phi bản sắc… nhưng lại rất say sưa, hùng hồn cho ra những lời dạy bảo về bí quyết nhận diện hình thái học kiến trúc, về các môn phái kiến trúc từ cổ kính tới tân cổ kính, trong khoảng tiến bộ tới hậu tân tiến, trong khoảng chủ nghĩa kiến trúc thô mộc đến kiến trúc nhì phới, rồi bây giờ là trường phái Kiến trúc xanh, đang được cổ hủ súy trên toàn nhân loại, trong giới KTS Việt Nam và lan tỏa phổ biến trong xã hội... Độ “hot” của khuynh hướng này đến độ, không một chủ đầu tư bất động sản nào lại không nhân thức lợi dụng cái mác “kiến trúc xanh” để lăng xê cho các dự án nhà ở của bản thân để câu khách, với đa số những hình vẽ 3D giả vờ được phát tham gia giờ tiến thưởng trên sóng truyền hình, trên mạng internet hay in màu đã mắt trên các trang giới thiệu rộng rải của báo hàng ngày và các Báo chí BĐS?!. Sự nhập cuộc của các KTS giỏi, có kinh nghiệm, có chân tình (trong đó có phổ thông KTS trẻ) theo tôi, sẽ đem tới cho lý luận phê bình kiến trúc một luồng gió mới, một tư duy mới, một bí quyết nhìn mới, rất riêng, rất thực tại, cương trực và biết đâu, họ sẽ tạo ra cơ chế luận mới với cái nhìn đa chiều trong lý luận phê bình kiến trúc?!
2. Cuộc sống như dòng sông khẩn thiết chảy, luôn chuyển di và biến đổi. Kiến trúc cũng vậy. Phải chăng, kế bên những lý luận cơ bản có tính giáo trình, kinh viện về các khuynh hướng, phong cách, trào lưu kiến trúc đã có trong khoảng bấy lâu, đòi hỏi phải có một nền lý luận phê bình mới tiếp xúc trực diện với thực tế, thấm đẫm hơi thở của cuộc sống. Có thể chả hạn: Sự hình thành các khu thị trấn mới đã được gần 20 năm, khiến cho đổi mới dung mạo kiến trúc đô thị theo hướng tân tiến, văn minh, mở màn trong khoảng Khu thành phố Phú Mỹ Hưng (TP.HCM), Khu thị trấn Bắc Linh Đàm (Thủ đô) vào giữa những năm 90 của thế kỷ trước đến nay cũng đã hơn 20 năm, cũng như Chương trình nhà ở phố hội khai triển được gần 10 năm, nhưng mạnh mẽ nhất là giai đoạn 2010 - 2015 với tài chính hỗ trợ 30.000 tỷ đồng của Chính phủ với hàng trăm khu nhà ở phố hội trong khoảng rộng rãi tầng (5-7 tầng) đến cao tầng (12 - 20 tầng), xây dựng theo kiểu xen kẽ trên diện tích 20% của các dự án khu đô thị mới theo quy định của Nhà nước, tới các khu nhà đất doanh thu thấp gương mẫu như Khu thành phố Đặng Xá (Gia Lâm, Thủ đô)… đã góp phần tích cực giải quyết ý định vội vã có thực của quần chúng, nhất là những người làm thuê ăn lương, người có điều kiện kinh tế eo hẹp, người thu nhập thấp. Mới đây, Chính phủ tổng kết, bình chọn kết quả chấp hành quá trình đầu của Chương trình xây đắp vùng quê mới (2010 - 2015). Kết quả cho thấy, kế bên những chiến thắng to lớn trong sản xuất nông nghiệp, cải thiện đời sống của nông dân, phổ biến nơi, diện mạo vùng quê thay đổi hăng hái, cũng đã biểu hiện hầu hết yếu kém làm cho cản trở, thậm chí khiến cho lệch lạc chủ trương của Đảng về sản xuất nông nghiệp, nông thôn và dân cày, trong đó quy hoạch xây đắp làng phố, kiến trúc nhà đất, bảo tàng và phát huy giá trị làng nghề, làng truyền thống, di sản kiến trúc văn hóa nông thôn đã không thật sự được vồ cập trước sự lấn lướt của thời kỳ thành phố hóa cưỡng bức, tinh thần của nhân loại, hiểm họa do thiên tai, bạn hữu lụt gây ra bởi biến đổi khí hậu và cả sự áp đặt cứng ngắc đến khiên cưỡng 19 tiêu chí xây dựng vùng quê mới…. Phần nhiều rất cần sự tham gia cuộc của công tác lý luận phê bình kiến trúc để có những tổng kết ở tầm tổ quốc (không chỉ là những tìm hiểu nhỏ lẻ, những hội thảo tiêu tốn không ít tiền tài nhà nước, sau cùng, kết quả cũng chỉ xếp vào tủ, hay để phủ đầy bụi không ai để ý), để bình chọn khách quan, khoa học … trong khoảng quy hoạch xây dựng, đến kiến trúc công trình, xem nó thuộc khuynh hướng nào, có bản sắc văn hóa vietnam hay không, có phù hợp với địa khí hậu, lối sống của người vn hay không, và hơn nữa có đóng góp tích cực cho nền kiến trúc Việt Nam tiến bộ, vững bền và giàu bản sắc văn hóa như xác định phương hướng của Đảng đã liệt kê hay không…? Từ đó rút ra những kết luận, là hạ tầng giúp Đảng, Nhà nước vấn đề chỉnh, bổ sung các chế độ, chủ trương phát hành kiến trúc, sản xuất thành phố, phát triển nhà đất, phát triển vùng quê… trong công đoạn mới. Và đó cũng là hạ tầng thúc đẩy sáng tạo của KTS, để cho xây dựng thương hiệu những công trình kiến trúc phù hợp với đòi hỏi đòi hỏi của nhân dân, của xã hội, thích hợp với điều kiện của Việt Nam và mang bạn dạng sắc văn hóa Việt Nam, chứ không hề là bạn dạng sao của người khác.
Kiến trúc là một loại hình nghệ thuật đặc biệt. chậm triển khai là nghệ thuật tạo dựng không gian, không gian sống cho loài người. Nghệ thuật kiến trúc gắn liền với lịch sử sản xuất của trái đất, kể trong khoảng thủa hồng hoang cho đến thời đại văn minh công nghiệp hiện tại. Là ngành nghệ thuật đặc thù, nên vật phẩm thông minh của KTS bị chi phối bởi đầy đủ chủ thể, từ chủ đầu tư (người đặt hàng) cho tới các ngành điều hành chuyên ngành nghề. Mà trước tiên là nhà đầu tư. Ảnh hưởng của nhà đầu tư có kĩ năng khiến biến đổi từng phần cho tới cục bộ tòa tháp, từ công năng đến hình thức. Thậm chí, thực tiễn bây chừ đã cho thấy, ở thời điểm nào đó, vì lợi ích nào đó, tác động của chủ đầu tư còn khiến thay đổi cả một dự án, một quy hoạch cụ thể, quy hoạch phân khu đã được phê duyệt, hoặc xa hơn nữa, nguy nan hơn nữa là có kĩ năng làm lệch lạc cả xác định phương hướng tạo ra Quy hoạch – Kiến trúc vn?! Nói như vậy để thấy vai trò của lý luận phê bình kiến trúc cần thiết biết nhịn nhường nào! Nhưng để tiếng nói lý luận phê bình kiến trúc được vang lên đĩnh đạc, tin cậy trong thị trấn hội, trước hết ngôn ngữ đó phải chân thực, phải được cất lên trong khoảng những người làm cho công việc lý luận phê bình đàng hoàng, có khả năng, có tâm và có tri thức về nghề kiến trúc. Thực tế đã cho thấy, tại Thủ đô, TP.HCM, Đà Nẵng và rộng rãi thành thị khác đều có Hội đồng Kiến trúc - Quy hoạch với sự nhập cuộc của rộng rãi nhà lý luận kiến trúc, KTS có học hàm học vị để giải đáp chuyên môn cho chính quyền thị trấn trước khi phê thông qua xây đắp các công trình quy hoạch, những tòa tháp kiến trúc quan trọng. Thế nhưng, phổ quát Hội đồng có vai trò rất mờ nhạt, ngôn ngữ của thành viên Hội đồng rất yếu ớt trước áp lực của quyền lực và cả những tác động “có mùi” của nhà đầu tư. Thậm chí ở nơi này, nơi kia Hội đồng kiểu này chỉ sinh tồn như một chế độ trang hoàng cho tính dân chủ?
Chúng ta đang sống trong nền kinh tế hoạt động mua bán theo định hướng XHCN, nhưng nghĩ cho cùng, hoạt động mua bán kiến trúc hiện nay cũng như một cái chợ với tính khó khăn ác liệt. Ở đó có hàng thật, hàng giả, hàng nhái. Lý luận phê bình kiến trúc phải là người thẩm định, phân biệt cái sự “thật- giả-nhái” đó để thị trường kiến trúc khó khăn lành mạnh, trả lại cho kiến trúc những trị giá đích thực, góp phần nâng cao thẩm mỹ kiến trúc cho quần chúng, để kiến trúc dân tộc phát triển vững bền trong trong công đoạn hội nhập và khuynh hướng toàn cầu hóa. Bổn phận nặng nài nỉ và vinh hoa đó trước tiên được đặt lên vai Bộ Xây dựng, Viện Kiến trúc Quốc gia và các hội nghề nghiệp, trong đó có Hội KTS Việt Nam.
3. Thế giới ngày bữa nay là thế giới phẳng. Một trái đất mà dân tộc này có thể thuận lợi thu nhận văn hóa của dân tộc khác. Văn hóa bạn dạng địa được tôn vinh, hòa cùng các nền văn hóa của quả đât. Trái đất phẳng đặt ra cho chúng ta một thách thức lớn, đó là khiến thế nào để giữ gìn và phát huy được phiên bản sắc văn hóa dân tộc trong xu hướng thế giới hóa. Nền kiến trúc Việt Nam đang phát triển nhanh về số lượng, nhưng đã và đang tấn công mất bạn dạng sắc của chính mình. Hội nhập quốc tế đem đến cho kiến trúc vietnam những thời cơ lớn để phát hành vươn lên cùng kiến trúc các nước trong khu vực và trên nhân loại. Nhưng hội nhập quốc tế cũng yên cầu KTS Việt Nam một bản lĩnh nghề nghiệp vững tiến thưởng, để có kỹ năng miễn dịch trước những ảnh hưởng tiêu cực của kiến trúc ngoại lai, hấp thụ có chọn lựa lọc tinh hoa kiến trúc trái đất, để Áp dụng thông minh vào tạo ra nền kiến trúc Việt Nam hiện đại và phiên bản sắc.
Để khiến được vấn đề đó, chẳng thể thiếu vai trò hướng dẫn, xác định phương hướng của lý luận phê bình kiến trúc. Và cho nên, hơn lúc nào hết, công tác lý luận, phê bình kiến trúc rất cần được Bộ Xây đắp, các ngành, các ngành và hội nghề nghiệp ân cần, chăm nom trong khoảng trong trường đào tạo đến thực tại cuộc sống.
Phạm Thanh Tùng/TCKTVN
Xem thêm: tin thời sự
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét